Voorkom krassen op het dashboard

In de publicatie 'Krassen op het dashboard. De invloed van adaptieve leersystemen op de professionele ruimte van de leerkracht' staat Remco Pijpers van Kennisnet uitgebreid stil bij de beloften en knelpunten van adaptieve leersystemen. Dat doet hij op basis van literatuuronderzoek, gesprekken met leraren, schoolleiders, bestuurders, experts en vertegenwoordigers van Snappet, Gynzy en Blink. Deze blogpost is geschreven op basis van het lezen van de publicatie.

In de inleiding wordt uitgelegd dat de publicatie door de samenstelling van de groep geïnterviewden niet representatief is voor alle leraren en geen ultiem oordeel velt over deze producten. De focus van de gesprekken lag op het in kaart brengen van de knelpunten. En zo moet je het wat mij betreft ook lezen: als een publicatie die getracht heeft zo compleet mogelijk te zijn voor wat betreft het toelichten van valkuilen bij het gebruik van adaptieve leersystemen. En met een aantal aanbevelingen naar aanleiding daarvan. Ik zal alvast verklappen: 'laat adaptieve leersystemen zo veel mogelijk links liggen' is niet een van die aanbevelingen. Wél maken ze duidelijk hoe belangrijk gedegen kennis van leren met ict (en dan bedoel ik niet 'knoppenkennis') voor een leraar en leidinggevenden in het onderwijs is. En dat kan ik natuurlijk alleen maar toejuichen!

Prettig is dat Remco start met een korte uitleg van wat adaptieve technologie is in het kader van de publicatie. Dit deel had wat mij betreft wel wat verder uitgewerkt mogen worden, het blijft qua beschrijving van de drie systemen die benoemd worden nog best summier. Maar goed, het was natuurlijk niet het doel van de publicatie. Ook het begrip professionele ruimte van de leraar wordt kort toegelicht

Meteen al in de eerste hoofdstukken zijn kadertjes opgenomen met citaten van de geïnterviewden. Anekdotisch materiaal is vanuit onderzoeksoogpunt ingewikkeld, maar ik lees ze meer als kleine huiswerkopdrachten voor de lezer om zelf na te denken over de dilemma’s die er soms in beschreven worden. Tip ook voor lerarenopleiders: laat studenten (leraren in opleiding) hier eens op reflecteren!

Na deze uitgebreide inleiding komen de beloften van adaptieve leersystemen aan bod: ze geven meer zicht op de voortgang van leerlingen, verminderen het nakijkwerk voor de leraar, geeft de leerlingen de mogelijkheid om door te werken zonder op de leraar te hoeven wachten, maakt differentiëren gemakkelijker (en in meer dan 3 niveaus zoals anders vaak gebeurt) en het kan leraren en lerarenteams stimuleren om na te denken over hoe ze hun onderwijs kunnen inrichten.
Het hoofdstuk met knelpunten dat daarna volgt is langer, het aantal gevonden knelpunten is ook groter dan de kansen (10 versus 5). Ik vat ze even samen:

1. het gevaar van data-honger (de systemen hebbend data nodig) en mogelijk dwingend effect van het laten maken van opdrachten om genoeg data te verzamelen voor een voorspelling;
2. de algoritmes die een adaptief leersysteem gebruikt zijn zelden of nooit inzichtelijk voor de leraar;
3. mogelijke beïnvloeding van het besluitvormingsproces van de leraar door de manier waarop de systemen ontworpen zijn (behavioral design);
4. tijdsbesparing is relatief als de vrijgekomen tijd gebruikt wordt om het dashboard te interpreteren of om daarover met leerlingen te praten;
5. de balans tussen complexiteit (en inzicht) versus eenvoud (en black box) bij adaptieve systemen is nog een uitdaging, dat kost de leraar mogelijk ook veel tijd;
6. meekijkende ouders kunnen meer betrokkenheid opleveren maar ook vervelende vragen en/of ouders die op de stoel van de leraar willen gaan zitten;
7. meekijkende collega’s of leidinggevenden worden niet altijd op prijs gesteld (en stellen nieuwe eisen aan de veiligheid van de werkomgeving);
8. adaptieve systemen kunnen tot gevolg hebben dat leerlingen meer individueel (achter hun eigen beeldscherm) werken, dat is niet voor alle leerlingen de beste aanpak en doet iets met de groepsdynamiek;
9. het dashboard van een adaptief leersysteem ziet er uit als een scorebord met alle risico’s van dien;
10. adaptieve leersystemen hebben als risico dat de leraar, meer nog dan met de onderwijsmethode op papier, zich laat leiden door het systeem.

De knelpunten zijn in de publicatie scherper geformuleerd dan in mijn samenvatting hierboven. Maar vergis je niet: ik ben het absoluut met Remco eens dat dit aandachtspunten zijn waar je over na moet denken als leraar en als school voordat je besluit of je een adaptief leersysteem in wilt/gaat zetten binnen je school. Ik kan me eveneens grotendeels vinden in de adviezen waar de publicatie mee afsluit:

1. Vertrek vanuit waarden
   Dit zou (vanwege de titel) niet mijn eerste aanbeveling zijn, dan zou ik eerder zeggen “vertrek vanuit je visie op onderwijs”, daar zouden ethische waarden integraal onderdeel van uit moeten maken. Daarnaast wordt hier veel nadruk gelegd op de rol van schoolbestuurders en -directeuren bij het uitdragen van die visie. Dat klopt, maar dan natuurlijk wel in samenspraak met de leraren. Anders raken die alsnog hun professionele ruimte kwijt.
2. Stap voor stap
   Ik zou hier aan toe willen voegen: creëer als school ook de benodigde experimenteerruimte, zorg dat het niet kost wat kost meteen “goed” moet gaan of anders afgeschoten wordt.
3. Dring bij leveranciers aan op transparantie 
   Verstandig, niet eenvoudig voor scholen om te realiseren, vergt best specialistische kennis. Zou dus ook bij mogen: investeer in de beschikbaarheid van deze kennis binnen het bestuur/de stichting.
4. Bed ethiek in bij professionalisering 
   De kop van dit advies doet hier wat mij betreft geen recht de tekst eronder. Daar wordt uitgelegd dat een leraar (en een student aan de lerarenopleiding) niet alleen moet beschikken over instrumentele digitale vaardigheden (hoe moet een systeem worden bediend?), datageletterdheid (waaronder learning analytics), maar ook over onderwijskundige expertise gekoppeld aan het gebruik van de systemen en kennis van de ethische en pedagogische aspecten ervan. Het hele pakket dus, het schort meestal ook niet alleen aan de kennis van ethiek.
5. Ontwikkel een methodiek om adaptieve leersystemen pedagogisch door te lichten 
   Dit is een mooie, gelukkig wel met het advies om dat landelijk te ontwikkelen, dit moet je niet als school individueel willen doen.
6. Maak werk van de digitale autonomie van de school 
   Ook deze is meer een overkoepelend advies, iets waar schoolleiders over aan zet zijn in hun gesprekken met belangenbehartigers. Kun je niet als individueel bestuur voor elkaar krijgen. Levert ook gegarandeerd dilemma’s op, meer autonomie is duurder dan minder autonomie of levert minder functionaliteit.

Ik vind de woordkeuze in de titels van de hoofdstukken, net als de ondertitel van het rapport wat suggestief gekozen. Het zijn beloften van adaptieve leersystemen versus knelpunten in de praktijk. Dat suggereert dat de knelpunten stelliger zijn dan de beloften. De keuze voor de ondertitel met invloed….op de professionele ruimte van de leerkracht suggereert dat adaptieve leersystemen iets afpakken van de leraar.
Toch zou ik willen stellen dat elke school die met een adaptief leersysteem wil beginnen er goed aan doet om eerst deze publicatie te lezen. Om dan na te denken over de knelpunten en dilemma’s die genoemd worden. En daarna te besluiten of (hoe) ze de randvoorwaarden en ondersteuning (voor leraren en leerlingen) kunnen bieden die nodig zijn om daadwerkelijk de mogelijkheden van zulke systemen te benutten. Want alleen een stuk technologie aanschaffen is niet genoeg, dat is niet alleen bij adaptieve leersystemen het geval. Welk effect (positief of negatief) een adaptief leersysteem op de professionele ruimte van de leraar heeft zal ook van de leraar zelf afhangen. Zie ook dit dilemma uit een van de kaders in de publicatie.

Voor lerarenopleidingen kan ik de publicatie aanraden als doorkijkje naar de competenties die van afgestudeerde studenten (startende leraren) verwacht kunnen/zullen worden. Met daarbij de vraag: worden de studenten daar voldoende op voorbereid?

En dat leren met ict, daar zijn we nog wel even mee bezig. Want de publicatie laat ook zien dat ict (of technologie) in het onderwijs niet iets is waar je leraren eenmalig in professionaliseert of in bijschoolt, maar dat het steeds voor nieuwe uitdagingen, overdenkingen, kansen en risico’s zorgt.