Onderbouwd beslissingen nemen als leraar: is formatief handelen de sleutel?
Vaststellen of en hoe leerlingen zich ontwikkelen op beoogde leerdoelen. Niet om hun leerproces af te sluiten, maar om het te ondersteunen met onderwijs dat optimaal aansluit op de leerbehoeften. Formatief handelen helpt onderbouwde beslissingen te nemen en slaat een brug tussen onderwijs en leren.
Formatief handelen in de praktijk
Je brengt als leraar met formatief handelen het leerproces in beeld. Waar staan je leerlingen ten opzichte van de leerdoelen en wat hebben ze nodig? Vervolgens sluit je daar met het onderwijs zo goed mogelijk op aan. Leraren kunnen de leerdoelen en waar de leerlingen staan delen met hun leerlingen. Zo krijgen die ook meer grip op hun leerproces. De leerdoelen kunnen individueel of groepsgericht zijn, over leerniveau of juist gedrag gaan.
Steeds meer scholen en leraren willen formatief handelen inzetten om het leren te stimuleren. Die aanpak blijkt in de praktijk best lastig. In 2019 startte daarom binnen het HAN Lectoraat Eigentijds Beoordelen en Beslissen het project ‘Formatief evalueren als brug tussen onderwijs en leren’. Onderzoeker Janneke van der Steen kreeg de kans zich volledig te focussen op het onderwerp, via een promotietraject.
Verdediging proefschrift
Op 26 september 2025 om 10.00 uur is het zover: dan verdedigt zij haar proefschrift. Je kunt dit hier online volgen. Wil je er live bijzijn in Maastricht of graag het proefschrift digitaal ontvangen? Vul dan dit formulier in.
Onderbouwd beslissingen nemen
Janneke vertelt: “Je kunt formatief handelen zien als methode om de voortgang van je leerlingen te monitoren, samen met hen. Dit biedt belangrijke voordelen, je kunt je onderwijs op tijd bijsturen en meer maatwerk bieden. Beslissingen over vervolgstappen in het onderwijs neem je onderbouwd, dat is iets waar formatief handelen in ondersteunt. Ik onderzocht ontwerpstappen en richtlijnen waarmee je dit proces zo goed mogelijk ontwerpt. Vaak hoef je om formatief te handelen niet eens extra activiteiten aan de lessen toe te voegen. Bestaande werkvormen geven bijvoorbeeld ook al een beeld.”
Terugblik en resultaten
Na een promotietraject van 5 jaar, is Janneke trots op het mooie resultaat. “De 4 deelnemende scholen in het voortgezet onderwijs waren enthousiast. En de leraren vonden het prettig om zich op het leerproces en hun eigen handelen te mogen richten,” vertelt Janneke. Er viel veel te ontdekken over hoe je formatief handelen effectief en in samenhang ontwerpt en inzet in de onderwijspraktijk. Welke stappen neem je en hoe gebruik je informatie over het leerproces voor je beslissingen over het onderwijs?
Ze legt uit: “De effectiviteit in de praktijk ontstaat door het doelgericht, in samenhang en met ruimte voor verbetering in te zetten. Ik wilde ontdekken welke ontwerpprincipes leraren ondersteunen om een plan voor formatief handelen te maken. Een plan dat bijdraagt aan het nemen van beslissingen over het vervolg, over je lessen of extra ondersteuning bijvoorbeeld. Uit mijn onderzoek blijkt dat een stappenplan docenten kan helpen. Zo ondersteunt formatief handelen daadwerkelijk het onderwijs en leren. Ik kan ook concluderen dat het geen ‘easy fix’ is. Wil je hier als school echt iets uithalen? Dan moet je je er meerdere jaren op toeleggen.”
Digitale tool Leerflow
Om leraren op weg te helpen gaf ze haar onderzoeksresultaten onder andere vorm in een digitale tool: Leerflow. Hier kunnen leraren zelf aan de slag, ook zijn er voorbeelden te vinden. Janneke: “Ik raad leraren echter altijd aan om deze oefening eerst een keer op papier te doen, alleen of met een team. Op de site van Leerflow vind je ook hoe je op papier een plan voor formatief handelen ontwerpt.
Ontwerponderzoek stond centraal
In haar onderzoek stonden de ontwerpprincipes van formatief handelen centraal. Janneke voerde 4 deelonderzoeken uit om tot ontwerpprincipes te komen, waar ze wetenschappelijke artikelen over publiceerde.
- Wat zijn ontwerpprincipes voor plannen voor formatief handelen die leraren helpen om beter onderbouwde beslissingen te nemen over vervolgstappen in onderwijs en leren?
- Hoe ontwerpen ervaren leraren samenhangende plannen voor formatief handelen waarin beslissingsgericht informatie wordt verzameld en er ruimte is voor het aanpassen van het onderwijs en verbetering van het leren op basis van deze informatie?
- Hoe wordt formatief handelen gebruikt om onderbouwde beslissingen te nemen over vervolgstappen in onderwijs en leren?
- Welke aanpassingen zijn nodig in de ontwerpprincipes, gebaseerd op de persoonlijke ervaringen van leraren met het ontwerpen en implementeren van plannen voor formatief handelen?
Tijd en ruimte voor echte verdieping
Janneke rondde haar promotietraject met succes en waardevolle resultaten voor de (onderzoeks)praktijk af. Hoe kijkt ze er op terug?
Janneke: “Ik vond het leuk en waardevol om tijd en ruimte te krijgen voor echte verdieping. Dat was in het begin wennen. Ik moest nog goed in het onderwerp komen, terwijl we al met het project en de scholen startten. De Corona-uitbraak maakte het lastig om met scholen iets van de grond te krijgen, maar dat is gelukkig goed gekomen. We werden als onderzoekers en collega’s in de scholen partners, dat vond ik belangrijk. Ik was tenslotte nog geen expert, we leerden samen over het ontwerpen van formatief handelen. Mijn collega-onderzoekers en promotoren ondersteunden me en hielpen me van een afstandje naar mijn onderzoek te kijken. Ook als dat mij niet goed lukte, omdat ik in de scholen werkte.”
Ideeën voor vervolgonderzoek
De resultaten deelt Janneke de komende tijd via presentaties en artikelen. Ook zoekt ze de verbinding met het onderwijs binnen de HAN, zodat studenten er ook van kunnen leren. Ideeën voor een vervolgonderzoek heeft ze al. “Ik ben nieuwsgierig wat startende leraren nodig hebben om hiermee aan de slag te kunnen, in mijn onderzoek heb ik me beperkt tot de ervaren leraren”, sluit Janneke af.
Promotor: Desiree Joosten-Ten Brinke, Hoogleraar Leren en Toetsen, SHE, Universiteit Maastricht
Promotor: Cees van der Vleuten, Emeritus Hoogleraar Leren en Toetsen, SHE, Universiteit Maastricht
Copromotor: Tamara van Schilt-Mol, Lector Eigentijds Beslissen en Beoordelen, Academie Educatie, Kwaliteiten van Leraren, Hogeschool van Arnhem en Nijmegen.
Deelnemende scholen: Mondial College Meeuwse Acker, Nijmegen; Beekdal Lyceum, Arnhem; St. Alosyuscollege, Hilversum; Alberdingk Thijn college, Hilversum.
Meer weten over formatief handelen
Kijk ook eens op de productpagina van het onderzoeksteam Kwaliteiten van leraren, thema Formatief Evalueren.
